Թեոդորոս Ռշտունի. հայ-արաբական պայմանագիրը
Արաբների առաջին արշավանքը Հայաստան տեղի ունեցավ 640 թ.։ Ավերվեց Դվինը: Արաբական արշավանքներ տեղի ունեցան նաև 642-643 և 650 թթ.։ Դրանց հակակշռող և հայերին աջակցող ուժեր չկային. Սասանյան կայսրությունն իր մայրամուտն էր ապրում, Բյուզանդիան ինքն էլ մի կերպ էր պայքարում արաբների դեմ: Ավելին՝ այդ ծանր օրերին Բյուզանդիան շարունակաբար պահանջում էր ընդունել Քաղկեդոնի որոշումները՝ իբրև ցանկացած աջակցության նախապայման: Մնալով միայնակ արաբական արշավանքների դեմ, հնարավոր է, նաև դառնացած քաղաքական և կրոնական ճնշումներից՝ Թեոդորոս Ռշտունին կատարեց Բյուզանդիայի հետ հարաբերությունները խզելու վճռական քայլը: 652 թ., երբ պարզ դարձավ, որ արաբներին դիմադրելու միջոցներ չունի, Թեոդորոս Ռշտունին մեկնեց Դամասկոս և պայմանագիր կնքեց Ասորիքի արաբ փոխարքա Մուավիայի հետ: Ըստ այդ պայմանագրի՝ (1) Հայաստանը ճանաչում էր խալիֆի գերիշխանությունը և (2) երեք տարի ազատվում էր հարկային պարտականություններից: (3) Թույլատրվում էր 15-հազարանոց հեծելազոր պահել՝ խալիֆայության հաշվին, և (4) Հայաստանում արաբական զորքեր չէին տեղակայվելու։ (5) Խալիֆայությունը հանձն էր առնում ռազմական օգնություն ցուցաբերել Հայաստանին, եթե ենթարկվեր հարձակման: Պայմանագիրն, ըստ էության, ուղղված էր Բյուզանդիայի դեմ և ծառայում էր երկու կողմերի շահերին: Այն թույլ տվեց Հայաստանին, որոշ ընդհատումներով, պահպանել փաստացի անկախությունը մինչև VII դարի վերջը: Խաղաղության այս կարճատև շրջանը հայ ժողովրդին զարգանալու և բարգավաճելու հնարավորություն տվեց։ Հնարավոր եղավ ավարտին հասցնել հայկական ճարտարապետության գլուխգործոց Զվարթնոցի տաճարը:
Արաբների քաղաքականությունը Հայաստանում
VII դարի վերջին, երբ Արաբական խալիֆայությունը վերջնականապես հաղթեց Բյուզանդիային, նրան այլևս պետք չէր կիսանկախ Հայաստան: 701 թ. արաբական հզոր բանակը ներխուժեց Հայաստան՝ ճանապարհին ավերածություններ գործելով։ Բարեկեցիկ քաղաքներն ու եկեղեցիներն ավերվեցին, բերդերը գրավվեցին, բնակչությունը սպանվեց կամ ստրկացվեց ու տեղահանվեց:
Նվաճելով Հայաստանը և Հարավային Կովկասի տարածքները՝ արաբները հիմնեցին Արմինիա անունով փոխարքայություն, որը ներառում էր Արևելյան Վրաստանը, Աղվանքը և գրեթե ողջ Մեծ Հայքը։ Դրա վարչական կենտրոնը սկզբում Հայաստանի մայրաքաղաք Դվինն էր: Արմինիայի կառավարիչ՝ ոստիկան (էմիր), դառնում էր արաբ ազնվականներից մեկը և կառավարում խալիֆի անունից։ Ոստիկանին էին ենթարկվում բոլոր պաշտոնյաները, այդ թվում՝ Հայոց իշխանն ու հայկական զորքերի հրամանատարը՝ սպարապետը:
Այս բավականին բարդ պայմաններում հայ քաղաքական և կրոնական գործիչների շրջանում հստակ ուրվագծվեց երկու քաղաքական հոսանք: Նրանց մի մասը կարծում էր, որ հարկավոր է ապստամբել և ապավինել Բյուզանդիայի հովանավորությանը, մյուս մասը՝ որ հարկավոր է հրաժարվել Բյուզանդիայի հովանավորությունից և սեփական ուժերով, դիվանագիտորեն պահպանել միավորված Հայաստանի ինքնուրույնությունը։ Առաջին հոսանքը գլխավորում էին Մամիկոնյանները, իսկ երկրորդը՝ Ռշտունիները, իսկ ապա՝ Բագրատունիները։ Երկրորդ հոսանքի ներկայացուցիչները, սակայն, չէին բացառում նաև հակաարաբական ապստամբությունները: Եվ պատահական չէ, որ Հայաստանի՝ արաբական Արմինիա փոխարքայության մաս դառնալուց հետո արաբ ոստիկանների բռնի քաղաքականությունից դժգոհ նախարարների ապստամբությունը գլխավորում էր Սմբատ Բագրատունին: Հետագա ապստամբությունների առաջնորդներն էին Մամիկոնյանները: Այդ ամենը վկայում է, որ քաղաքական իշխանությունը մերթ Մամիկոնյանների, մերթ Բագրատունիների ձեռքում էր, հարկավ՝ արաբական գերիշխանության ներքո:
Ապստամբությունները հիմնականում ձախողվում էին, թեպետ դրական նշանակություն ևս ունենում էին: Դրանք արաբներին ստիպեցին փոխել վերաբերմունքը Հայաստանի նկատմամբ և ճանաչել նախարարների հողատիրական ժառանգական իրավուքները: Բայց և մեծ էին նախարարների կորուստները: Նախարարական տներից մի քանիսն աստիճանաբար դուրս մղվեցին քաղաքական ասպարեզից, ինչպես Մամիկոնյանները, Կամսարականներն ու Ռշտունիները: Դա արտահայտվեց մանավանդ 774-775 թթ. ապստամբությունից հետո, որը խլեց նախարարների մեծ մասի կյանքը ու լրջորեն թուլացրեց նախարարությունների դիրքերը: Արդյունքում նրանք այլևս երբեք կարևոր դերակատարում չունեցան հայոց կյանքում։ Բայց քաղաքական հոսանքներից չափավոր թևի ներկայացուցիչները, որոնց մեջ հատկապես աչքի էին ընկնում Բագրատունիները, աստիճանաբար կարողացան վերականգնել հարաբերություններն արաբ խալիֆների հետ: Նրանք ազդեցիկ դիրքեր ձեռք բերեցին հայ նախարարների մեջ։
Աղանդավորական շարժումները Հայաստանում
Քրիստոնեական եկեղեցու սկզբնավորման ժամանակներից ի վեր առաջացան մի շարք ուսմունքներ, որոնք հակասում էին եկեղեցու կանոնական վարդապետությանը: Դրանց շարքում առանձնանում էին բորբորիտների, մծղնեականների և պավլիկյանների ուսմունքները: Առաջին երկուսը Հայաստանում տարածում էին գտել IV-V դարերում։ Այս ուսմունքների մասին շատ բան չգիտենք, քանի որ դրանց տեքստերից մեզ ոչինչ չի հասել. օրենքով սահմանված էր, որ այդպիսի գրքեր պահպանողը ենթակա է մահապատժի: Դրանց մասին իմանում ենք միայն եկեղեցու ներկայացուցիչների հաղորդած տեղեկություններից, որոնցով հնարավոր չէ անգամ միմյանցից զատորոշել այդ ուսմունքները, քանի որ դրանք չեն մանրամասնվել։ Այս ուղղությունների հետևորդները չէին ընդունում մկրտության խորհուրդը։ Ըստ նրանց՝ թեպետ այն մաքրում է նախկին մեղքերը, բայց չի կարող ոչնչացնել մեղքի արմատը: Դա հնարավոր էր համարվում միայն տևական աղոթքների շնորհիվ (այստեղից էլ մծղնեականների անունը, որը արամեերենով նշանակում է աղոթել)։ Շարժումներն աստիճանաբար ահագնանում էին, այդ պատճառով էլ եկեղեցին փորձում էր դրանք արմատախիլ անել խիստ պատժիչ միջոցներով։ Հետագայում այդ ուսմունքի հետևորդները ձուլվեցին մեկ այլ՝ Պավլիկյան շարժմանը, որը, սկիզբ առնելով VI դարի վերջերին, մեծ թափ հավաքեց VII-VIII դարերում՝ արաբական տիրապետության ժամանակ: Ոմանք կարծում են, որ շարժման հետևորդներն իրենց անունը ստացել են Պողոս առաքյալի անունից, քանի որ իրենց համարել են առաքյալի հետևորդը: Ոմանք էլ կարծում են, որ անվանումը գալիս է շարժման առաջնորդներից մեկի՝ Պողոսի անունից։
Պավլիկյանների սկզբունքները գրեթե չէին տար- բերվում մյուս աղանդների սկզբունքներից։ Նրանք հավատում էին, որ գոյություն ունի երկու աստված՝ Բարի (Երկնային Հայր) և Չար (Արարիչն աշխարհի): Տեսա- նելի աշխարհի արարիչը չար աստվածն է՝ սատանան, մինչդեռ ինչը հոգևոր է և անտեսանելի, բարի աստծո գործն է։ Նրանք մերժում էին եկեղեցին՝ իբրև «դևերի կացարան»։ Մերժում էին մկրտությունն ու հաղորդությունը։ Դեմ էին մսակերու- թյանն ու սեփականություն ունենալուն։ Ուսմունքը համակարգված էր Ավետա- րանի հիման վրա կազմված մի գրքի մեջ, որ կոչվում էր «Զորություն»։ Դրանից ոչինչ չի հասել մեզ։ Պավլիկյան գաղափարախոսությունը ժամանակի ընթաց- քում ձեռք բերեց նաև սոցիալական երանգներ՝ պայքարելով հարուստների, իշխողների և հոգևորականության դեմ, որոնց համարում էին չարիքի կրողներ: Երբ շարժումը լայն թափ հավաքեց, պավլիկյանները Եփրատ գետի հյուսիս- արևմտյան ափին հիմնեցին Տևրիկ բերդաքաղաքը: Ստեղծեցին զորամասեր, որոնք պետք է պաշտպանեին փոքրիկ «հանրապետությունը»։ Գտնվելով Բյու- զանդիայի տարածքում և լայն աջակցություն ունենալով արաբներից՝ նրանք սկսեցին չենթարկվել կայսրությանը: Կայսրությունը կտրուկ միջոցներ կիրառեց՝ շարժումն արմատախիլ անելու համար: Ի վերջո 872 թ. բյուզանդական բանակ- ները պարտության մատնեցին պավլիկյաններին և ավերեցին Տևրիկ բերդաքա- ղաքը։ Պավլիկյաններից շատերը տեղափոխվեցին Բալկաններ, որտեղ նրանց ազդեցությամբ նոր ուսմունքներ ու սոցիալական շարժումներ ի հայտ եկան, ինչ- պես Ֆրանսիայում՝ կատարների, Բուլղարիայում՝ բոգոմիլյան շարժումները:
Ըստ որոշ հետազոտողների՝ ընդհանուր առմամբ Պավլիկյան շարժումը Հայաստանի համար երկու կարևոր ներդրում ունեցավ։ Նախ՝ պատճառ դարձավ, որ Հայոց եկեղեցին վերափոխվի, և նրա հիմքերն ամրանան: Ապա՝ Պավլիկյան «հանրապետության» ստեղծումը Հայաստանի հյուսիսարևմտյան շրջանը պաշտպանեց արևմուտքի ուղիղ հարվածից և հնարավորություն տվեց Բագրատունիներին վերականգնելու Հայաստանի անկախությունը:
Հայաստանի ինքնավարության վերականգնումը
Ումմայաններին հաջորդած Աբբասյանների օրոք նշանակալի փոփոխություններ տեղի ունեցան Հայաստանում: Ճնշելով ապստամբությունները՝ վերջիններս նվաճված երկրներում ամուր հիմքեր ստեղծելու նպատակով պարբերաբար արաբական ու մուսուլմանական ցեղերի վերաբնակեցում էին կազմակերպում։ Նվաճված տարածքներում, այդ թվում և Հայաստանում, ձևավորվում էին նոր համայնքներ: Արաբ վերաբնակիչներն ամբողջ ցեղերով, տոհմերով ու ընտանիքներով հաստատվում էին Հայաստանում, խլում հայերին պատկանող հողերը: Արաբները բավականին հետևողական էին նաև տեղական նախարարական ընտանիքների նկատմամբ վարվող ջլատման և ոչնչացման քաղաքականության մեջ։ 705 թ. նրանք բազմաթիվ հայ իշխանների հավաքեցին Նախճավանի և Խրամի եկեղեցիներում և այրեցին նրանց։ Որոշ գերիների մահապատժի ենթարկեցին, մյուսներին արտաքսեցին։ Սկզբում համեմատաբար մեղմ էին Հայոց եկեղեցու նկատմամբ, ինչի շնորհիվ այն հնարավորություն ունեցավ առաջին անգամ ի մի բերելու իր կանոնները: Սա եկեղեցու դավանաբանական համակարգման համար նշանակալի քայլ էր։ VIII դարի վերջերից արաբներն էլ ավելի խստացրին իրենց քաղաքականությունը: Հրաժարվելով իրենց հովանավորչական քաղաքականությունից՝ որոշեցին տոհմերին զրկել իշխանությունից և ուղղակիորեն կառավարել Հայաստանը, ինչպես նվաճված երկիր։ Չնայած այդ ամենին՝ որոշ հայ իշխանական տներ ոչ միայն խուսափեցին ոչնչացումից, այլև բավականին ինքնուրույն դարձան, ինչպես Բագրատունիները, որոնք նաև ընդարձակել էին իրենց տիրույթները։ Իսկ երբ Բագարատ Բագրատունին խալիֆի կողմից նշանակվեց Հայաստանի գերագույն կառավարիչ՝ իշխանաց իշխան, անգամ հրաժարվեց հարկեր վճարելուց։ Խալիֆ Մութավաքիլը փորձեց նոր ոստիկանի միջոցով հավաքել չվճարված հարկերը և պաշտոններից հեռացնել հայոց իշխանաց իշխան Բագարատ Բագրատունուն ու գահերեց իշխան Աշոտ Արծրունուն, բայց անհաջողության բախվեց։ Իսկ 850- 855 թթ. տեղի ունեցավ հայերի մյուս խոշոր ապստամբությունը։ Այս անգամ ապստամբությանը հարում էր նախարարների մեծ մասը: 852 թ. խալիֆը զորավար Բուղայի հրամանատարությամբ Հայաստան ուղարկեց պատժիչ մեծաքանակ մի զորաբանակ, որը հետագա մի քանի տարիների ընթացքում կարողացավ ավերել բազմաթիվ գավառներ և ձերբակալել բազմաթիվ նախարարների, բայց, այնուամենայնիվ, չկարողացավ ճնշել ապստամբությունը: Արշավանքն ի վերջո ձախողվեց, և Հայաստանը կրկին վերականգնեց իր ներքին ինքնավարությունը։ Բոլոր նախադրյալները կային օտար տիրապետությունը թոթափելու և Հայաստանի անկախությունը վերականգնելու համար, ինչին ձեռնամուխ եղան Բագրատունիները:
Հարցեր և առաջադրանքներ.
1. Ի՞նչ գաղափարներ էին քարոզում պավլիկյանները: Արդյո՞ք շարժումը միայն բացասական հետևանքներ ունեցավ Հայաստանի համար:
Պավլիկյանները քարոզում էին կրոնական ազատություն, Սուրբ Գրքի կարևորություն և մարմնի մեղավորությունը, մերժելով եկեղեցու կազմակերպությունը։ Պավլիկյան շարժումը ոչ միայն բացասական հետևանքներ ունեցավ։ Այն պատճառ դարձավ կրոնական և սոցիալական թուլության
2. Ի՞նչ քաղաքականություն էին վարում արաբները Հայաստանում այն նվաճելուց հետո: Ինչո՞ւ:
Արաբները, երբ նվաճեցին Հայաստանը, սկսեցին մի շարք քաղաքականություն վարել, որը նպատակ ուներ ամուր հիմքեր ստեղծել իրենց իշխանության համար։
3. Որքանո՞վ էր արդարացված 652 թ. հայ-արաբական պայմանագիրը. մանրամասնիր՝ քննարկելով պայմանագրի կետերը:
Հայոց իշխանության ճանաչում: Արաբները, թեև նվաճել էին Հայաստանը, համաձայնեցին ճանաչել հայկական իշխանություններին՝ թույլ տալով հայ իշխաններին պահպանել իրենց տեղական իշխանությունը որոշակի սահմաններով։
Հարկային պարտավորություններ: Պայմանագրով հայերն պարտավորվում էին վճարել հարկեր՝ որպես գրված հարկեր կամ «ջիզիա», որը բնութագրում էր ոչ մուսուլմանների նկատմամբ հարկերի չափը։
